Mezarje u haremu Džamije Omerbašića (Stari Bar)
Ova džamija je sagrađena 1662. godine, a u kompelksu ovog objekta nalazi se turbe Šejh – Hasana dede koje je izgradjeno 1612. Godine zatim I kamena česma iu 1642. godine.
Mezarje u haremu Džamije Omerbašića je tradicionalno muslimansko groblje koje se nalazi u dvorištu same džamije. Kao i mnoge druge muslimanske grobnice, ono je mjesto gdje su ukopani (sahranjeni) značajni članovi lokalne muslimanske zajednice, među kojima su i ljudi iz porodice Omerbašića, kao i druge ličnosti koje su imale uticaj na istoriju i društveni život Starog Bara. Ovo malo mezarje ima značajnu ulogu u očuvanju lokalnog identiteta. Pored toga što je istorijsko i vjersko mjesto, ono čuva kulturološke vrijednosti koje su povezane sa osmanskom baštinom ovog kraja. U tom smislu, mezarje u haremu Džamije Omerbašića nije samo vjerski prostor, već i kulturni spomenik koji čuva svedočanstva o minulim vremenima.
Mezarje u haremu džamije na Vrhu Pazara (Ulcinj)
Džamija Vrh-pazara je podignuta u 18. vijeku. U osnovi predstavlja pravougaonu džamiju sa osmougaonim minaretom. Iako je tokom zemljotersa 1979. godine dzamija Vrh pazara, dosta oštećena, na temeljima postojeće danas se nalazi nova džamija. Poznata je kao Muradin-begova džamija, izgrađena je 1749. godine, srušena 1979 u zemljotresu, a sagrađena nova 1995. godine.
Ovo mezarje u haremu džamije na Vrhu Pazara je mjesto gdje su ukopani (sahranjeni) preminuli članovi lokalne muslimanske zajednice, kao i oni koji su imali poseban uticaj na istorijski i vjerski život Ulcinja. Ovaj mezarjski kompleks sadrži nišane, kamenove spomenike karakteristične za muslimanska groblja, koji služe kao svedočanstva o životima i vjerovanjima preminulih.
Kao i na drugim muslimanskim grobljima, nišani su dominantni spomenici u mezarju. Na njima se nalaze arapski natpisi, simboli i detalji koji označavaju identitet preminulog, njegov društveni položaj, ali i njegovu vezu sa zajednicom. Nišani mogu biti jednostavni, ali i ukrašeni detaljima koji predstavljaju određeni stil ili vrijeme izgradnje.
Mezarje na Vrhu Pazara, zajedno sa džamijom, predstavlja važan dio kulturne baštine Ulcinja, koji je oblikovan tokom osmanskog perioda.
Smatramo važnim pomenuti i ostale džamije za vrijeme osmanlijske uprave:
Za vrijeme osmanlijske uprave u Ulcinju je postojalo devet džamija: Gornjogradska, Meterizi, Meraja, Marinareve, Pašina, Namazgjah, Vrh-pazar, Bregut, Ljamina. Evlija Čelebija spominje sultansku džamiju Mahmed-hanovu u tvrđavi.
Džamija Marinarve – Mornarska se nalazila na Pristanu, podignuta je u 18. vijeku, srušena je 1931. godine. Džamija Meterizi je sagrađena ispod zidina Starog grada, ne zna s egodina gradnje ali s ezna da je srušena 1880. godine kada je na njenom mjestu sagrađena crkva sv. Nikole. Pored džamije je bilo staro muslimansko groblje sa dva turbeta i sve je poravnjato.
Pašina džamija je izgrađena 1719. godine, sagradio je Ali Klič iz Istanbula. Ova džamija se nalazi u samom Ulcinju. To zdanje potiče iz turskog perioda. Pasina dzamija podginuta je 1719. godine, i zaduzbina je Klic Alije iz Carigrada. Na zidu džamije postoji natpis : „Otvorila se sa srećom i napretkom za narod, da je hairli i za mnogo vremena. Popravljena je 1864.”. Nalazi se na oko 100 m od Mornarske džamije. Džamija ima hamam koji je izgrađen prije džamije. Hamam se sastoji se od jednog pomoćnog objekta i kupatila.
Crkva – džamija ili Gornjogradska džamija je objekat koji se nalazi u Starom gradu, odnosno u tvrđavi. Objedinjuje period XIV – XVI vijek. U okviru tog starog zdanja nalazi se Crkva Sv. Marije, podignuta 1510. godine. Na zapadnoj strani crkve dobro je ocuvan prvobitni crkveni zid. U osnovi crkva ima nepravilni pravougaonik, sa jednim ulazom. U crkvi se čuva i portal sa renesansnim dovratnicama. Iznad vrata crkve nalazi se natpis i arhivolt.
Nakon turskog osvajanja, crkva je 1693. pretvorena u gradsku džamiju. Okulis crkve je zazidan, probijena su 4 nova prozora, prezidani su i bočni zidovi a dograđen je i minaret. Vjerska funkcija džamije je prestala 1878. godine. Vrh minareta je srušen 1937. godine. U objektu crkva – džamija u Starom Ulcinju, danas je smjesten Arheoloski muzej grada.
Ljaminu džamiju je podigao Hadži Alija 1689. godine u Novoj mahali, koja je srušena u zemljotresu 1979. godine. Na istom mjestu sagrađena je nova džamija.
Džamiju Bregut je sagradio 1783. godine kapetan Ahmet Đuli. U zemljotresu je znatno oštećena, a temeljno je renovirana 1986. godine.
Namazgjah je glavna džamija, nalazi se u centru grada, ispred Sahat-kule. Ovu džamiju je podigao hadži Sulejman Mujali 1728. godine.
Mezarje u haremu Husein-pašine džamije (Pljevlja)
Husein-pašina džamija, koja je izgrađena u 16. vijeku. Mezarje u haremu Husein-pašine džamije u Pljevljima jedno je od najznačajnijih istorijskih i kulturnih spomenika ovog grada I ima posebnu važnost za sve muslimane ovog mjesta a I šir. Ovo je mjesto gdje se zaista može osjetiti duhovna i kulturna tradicija Pljevalja.
Mnogi poznavaoci prilika će kazati da je ovo najlepši i najznačajniji očuvani kupolni objekat koji je u turskom periodu podignut u Crnoj Gori a koji se nalazi u Pljevljima. To je džamija Husein-paše Boljanića, koja je smještena u centru ove varoši.
Husein-pašina džamija je građena od kamena i cigle, sa karakterističnim kupolama i minaretom. Njena fasada je jednostavna, ali elegantna, sa dekoracijama koje odražavaju stil osmanske arhitekture tog perioda. Unutrašnjost džamije je bogata detaljima, sa zidnim kaligrafijama i ornamentima, a njen harem je posebno značajan jer je to mesto gde su sahranjivane važne ličnosti iz prošlosti. I sami nišani su u tom period građeni posebno lijepim stilom koji prate stil same džamije.
Harem Husein-pašine džamije u Pljevljima je istorijski značajno mjesto, jer osim same džamije koja je izuzetna arhitektonska baština, tu su i mezari značajnih ličnosti. Mezar kadije Saliha Rašidkadića, poznatog po svom radu i uticaju u to vrijeme, kao i mezar jednog bimbaše, zapovjednika koji je komandovao sa 100 vojnika, dodatno doprinose istorijskoj vrijednosti ovog prostora.
Kadija Salih Rašidkadić je bio važna ličnost u pravnom i administrativnom životu ovog kraja, dok je bimbaša imao ključnu vojnu ulogu u odbrani i očuvanju reda. Ove informacije ukazuju na bogatu i složenu istoriju Pljevlja, kao i na važnost ove džamije i njenog harema u kontekstu lokalne tradicije i istorije.
Gradsko muslimansko groblje “Top” i mezarja u Rožajama
U gradu Rožajama ima tri groblja. Jedno se nalazi pokraj same džamije Sultana Murata i njegovi nišani su iz vremena Osmanlijskog carstva. Nišani su pravljeni od kamena, neki imaju “čalmu” na vrhu, a na nekima je malo spuštenija čalma.
Drugo groblje se nalazi takođe u blizini džamije Sultana Murata na brdu zvanom Top i zove se Klimentaško.
Treće groblje se nalazi na Bandžovom brdu i zove se Kučansko. Kod pravljenja i uređivanja mezara u Rožajama zadnjih nekoliko godina ima pretjerivanja, tako da se prave mermerni blokovi, sa ugraviranom fotografijom umrle osobe, sa mjesecom i zvijezdom, sa stubovima raznih oblika, tako da neki grobovi više liči na neku vrstu grobnice nego na muslimanski tradicionalni mezar. Učenije i pobožnije porodice zadržale su skromnost, pa postavljaju samo uobičajene nišane sa malom betonskom coklom okolo mezara, ostavljajući nepokrivenu zemljanu površinu sa njegove gornje strane. Inače zbog ovih novotarija i zbog gubljenja prepoznatljivog muslimanskog izgleda, ova groblja su izgubila jedan prijatan i blaženstven izgled, a postala su “betonski” hladna i bez “utiska pobožnosti”.
U rožajskom selu Biševo koje je od grada udaljeno 20-tak kilometara nalaze se mezari roditelja posljednjeg sandžačkog paše Šemsi-paše Biševca sa nišanima na kojima su uklesani stihovi.
Šehidska džamija i mezarje u Tuzima
Nemaran odnos prema zapuštenim nišanima u Crnoj Gori odnosi se na zapuštanje i zanemarivanje grobalja, spomenika i nišana (tradicionalnih nadgrobnih spomenika) koji su od značaja za kulturnu baštinu, istoriju i identitet. U Crnoj Gori, kao i u mnogim drugim zemljama Balkana, nišani imaju vrijednso značenje, jer predstavljaju kulturnu baštinu i simbolizuju poštovanje prema preminulima, kao i tradiciju.
Međutim, u poslednjim decenijama, usljed različitih faktora, kao što su urbanizacija, neadekvatna zaštita kulturnog nasljeđa, političke promjene i društvene promjene, mnogi nišani i groblja u Crnoj Gori su ostali zapušteni, kao što je slučaj ovih nišana sa fotografije kod Šehidske džamije u Tuzima
Ono što zabrinjava jeste da su nišani uglavnom oštećeni oštećeni usljed vremenskih neprilika, vandalskih napada, ili jednostavno zbog toga što nisu adekvatno održavani. Groblja i nišani često ostaju neuređeni, prekriveni rastinjem i neodržavani od strane zajednice ili nadležnih vlasti. Nedovoljna edukacija i svjesnost o važnosti nišana i kulturnog nasljeđa mogu doprinijeti zanemarivanju ovih spomenika. Neki nišani, naročito oni stariji, nisu dovoljno zaštićeni zakonima koji se odnose na očuvanje kulturnog nasljeđa, pa su podložni uništavanju ili zaboravu. U vrijjeme ratova i političkih promena, groblja i nišani često su zanemarivani ili uništavani iz različitih razloga, što dovodi do gubitka važnog dijela istorije.
Rješenja za ove probleme se ogledaju u sljedećem:
Edukaciju zajednice o važnosti očuvanja kulturne baštine.
Podršku od strane države u vidu zakonskih mjera i programa zaštite spomenika.
Restauracija i očuvanje nišana, što bi moglo uključivati i obnovu oštećenih nišana i očuvanje istorijskog identiteta.
Angažovanje lokalnih zajednica u očuvanju kulturne baštine.
U posljednjim godinama, postoje inicijative za očuvanje nišana i grobalja, ali još uvijek postoji značajna potreba za većim angažmanom i odgovornošću kako bi se sačuvala ova važna kulturna baština.
Mezarje “Cijevna” (opština Tuzi)
Riječ je o najvećem groblju poslije Čepuraka u Podgorici i jednom od najvećih grobalja u Crnoj Gori na kojem se, pored građana Podgorice, sahranjuju i građani islamske vjeroispovijesti iz Budve, Kotora, Tivta, Cetinja i ostalih crnogorskih gradova koji nemaju groblje za pripadnike islamske vjere.
Na mezarju je u sklopu projekta kada ej bio rekonstruisan sagrađena nova ograda u dužini od 300 m koja sadrži i dvije kapije - za pješake i motorna vozila, parking prostor za 200 vozila, zatim pristupna saobraćajnica, kao i bunar dubine 85 metara odgovarajućeg kapaciteta koji zadovoljava sve potrebe mezarja.
Prostor u sklopu mezarja je dodatno uređen i oplemenjen sa 200 stabala zasađenih maslina koje su priključene na sistem navodnjavanja kap po kap. Takođe, u sklopu mezarja je postavljeno i 12 stubova rasvjete najsavremenije LED tehnologije, podzemni kontejner, video nadzor, betonirane su i pristupne staze postojećim i budućim grobovima, a krunu svih izvedenih radova u predstavlja izgradnja gasulhane (kapele) površine 600 m2.
Gasulhana koja postoji uz džamiju je veoma značajan objekat za sve muslimanske porodice u Podgorici i Crnoj Gori urađen je po savremenim standardima čime je dobio potpuno novi izgled i nove sadržaje koji su do sada nedostajali mezarju na Cijevni.
Muslimansko groblje u Beranama – Hareme
Muslimansko groblje u Beranama, poznato kao Hareme, jedno je od najvažnijih i najstarijih grobalja u ovom dijelu Crne Gore. Smješteno u blizini grada, groblje ima jaku simboliku i značaj za lokalnu muslimansku zajednicu, ali i širu istorijsku i kulturnu baštinu ovog kraja. Hareme u Beranama je istorijsko mjesto koje čuva sjećanje na generacije muslimana koji su živjeli u ovom regionu kroz vjekove. Ovo groblje se prostire na velikoj površini i često sadrži brojne nadgrobne spomenike, među kojima su, pored nišana, i drugi simboli karakteristični za muslimanska groblja, kao što su okićeni i dekorisani grobovi.
Kao i mnoga druga mezarja u Crnoj Gori, Hareme u Beranama suočavaju se sa problemima zapuštanja i neadekvatnog održavanja. Usljed urbanizacije, nebrige ili nemogućnosti da se očuva kulturno nasljeđe, nišani i spomenici na ovom groblju mogu biti oštećeni ili zapušteni. Očuvanje ovih spomenika zahtjeva angažman lokalne zajednice, vlasti i kulturnih institucija.
